Nie-Grzeczne Dzieci

Tony Attwood and Carol Gray

Niepowodzenie w rozwijaniu relacji z rówieśnikami jest jednym z głównych diagnostycznych kryteriów w przypadku Spektrum Zaburzeń Autystycznych (ASD). Specjaliści kliniczni badają sposób w jaki dziecko rozumuje / postrzega i demonstruje zdolności do rozwijania kontaktów społecznych / zaprzyjaźniania. Koncepcja przyjaźni u zdrowego dziecka zmienia się wraz z upływem czasu. Jest godne uwagi, że dzieci z autyzmem i Zespołem Asperger’a często operują niedojrzałą i niezwykłą definicją przyjaźni. Literatura poznawcza badająca koncepcję przyjaźni wskazuje cztery poziomy przyjaźni w okresie pomiędzy wczesnym dzieciństwem a wiekiem młodzieńczym. Oto one:

Poziom 1: Wiek pomiędzy ok. 3 a 6 rokiem życia.

Dziecko uznaje, że zabawy i aktywności nie mogą mieć miejsca dopóki nie wystąpi element zwrócenia uwagi na dziecko, jest to egocentryczne rozumienie przyjaźni bądź po prostu rozumienie / definiowanie przyjaciela jako kogoś kto daje zabawki bądź bawi się z dzieckiem. Przyjaźń jest oparta na bliskości i fizycznych atrybutach.

Na pytanie „Dlaczego X jest Twoim przyjacielem?” typowa odpowiedź brzmi „bo mieszka za drzwiami!”

Poziom 2: Wiek pomiędzy ok. 6 a 9 rokiem życia.

Następuje wzrost zrozumienia koncepcji wzajemności i obustronności kosztem koncepcji jednostronnego wsparcia. Czy dziecko lubi czy nie lubi drugiej osoby uwzględnia w większym stopniu to czy przyjaźń oparta jest na podobieństwie własnych zainteresowań przyjaciół, na przykład czy dzieci lubią podobny rodzaj gier. Dziecko nabywa również nowej świadomości nt motywów działania, myśli i uczuć innych.

Dziecko zapytane „Dlaczego X jest Twoim przyjacielem?” odpowiada najczęściej: „Pozwala mi bawić się w to w co ja chcę się bawić”, „ Ponieważ ona przychodzi na moje przyjęcie a ja chodzę na przyjęcia do niej”  bądź „Ona jest dla mnie miła”.

Poziom 3: Wiek pomiędzy ok. 9 a 13 rokiem życia.

Dzieci mają w większym stopniu na względzie opinie innych osób na swój temat i to w jaki sposób słowa i działania wpływają na odczucia innych. Przywiązują większa wagę do tego co mówią i robią mając na uwadze fakt, iż to może kogoś zranić. Przyjaźń może rozwijać się na bazie wspólnych doświadczeń bądź wspólnych zainteresowań, które pomagają przyjaźni stać się bardziej wartościową niż przyjaźń bazująca na prostej, wspólnej zabawie. Następuje większa selekcja w doborze przyjaciół, rozdzielenie płci i większa stałość w relacjach. Wzrasta przywiązywanie wagi do cech charakteru takich jak lojalność, to czy druga osoba jest godna zaufania i czy dotrzymuje a nie łamie obietnic.

Na pytanie „Dlaczego X jest Twoim przyjacielem?” typowa odpowiedź brzmi „On mnie bierze w obronę i pomaga mi w odrabianiu pracy domowej z matematyki”, „ Ona cieszy się robiąc te same rzeczy, które ja robię” lub „Mogę mówić do nich i oni słuchają”.

Poziom 4: Od wieku młodzieńczego do dorosłości.

Akceptacja w grupie równolatków jest ważniejsza od opinii rodziców. Pogłębia się oraz poszerza znajomość samego siebie, pojawia się potrzeba bycia zrozumianym przez przyjaciół i rozpoznanie, że istnieją różne typy relacji społecznych – od znajomości do bliskiej przyjaźni charakteryzujące się autonomicznymi współzależnościami.

Na pytanie „Dlaczego X jest Twoim przyjacielem?” typowa odpowiedź brzmi „Ponieważ myślimy o różnych sprawach w ten sam sposób”.

Kiedy dzieci z ASD są pytane „Co cechuje dobrego znajomego / przyjaciela?” kliniczne doświadczenie wykazuje, że w ramach typowej odpowiedzi powstaje lista złożona prawie wyłącznie z działań, które znajomy / przyjaciel nie powinien robić, np. nie powinien tyranizować bądź dokuczać, co wskazuje na to, że dziecko doświadczyło dysproporcji na poziomie doświadczeń w relacjach z rówieśnikami na korzyść doświadczeń negatywnych. Dzieci z ASD  wiedzą czym dobra znajomość / przyjaźń nie powinna się cechować ale mają niewielkie pojęcie nt czym powinna się charakteryzować.

Zabawy społeczne z przyjaciółmi.

Zabawy społeczne dzieci z ASD są często bardziej niedojrzałe niż zabawy ich równolatków

i zawierają niezwykłe cechy takie jak mniejsza motywacja do poszukiwania partnerów do zabawy, autokratyczny charakter zabawy. Dzieci z ASD są mniej zdolne do demonstrowania szerokiego wachlarza zachowań, które stosujemy jako wskaźnik zdolności rozwijania kontaktów społecznych. Tradycyjny program szkolny przywiązuje niewielką wagę do rozwoju zdolności społecznych pomimo tego, iż zdolności te są podstawą umiejętności wysoko cenionych przez dorosłych tak w życiu zawodowym jak i prywatnym. Do umiejętności tych zaliczane są zdolność pracy w zespole, zdolność rozwiązywania konfliktów i budowania, z sukcesem, związków międzyludzkich. Ostatnie badania skoncentrowały się na obserwacji jakości życia wysoko funkcjonujących dorosłych z autyzmem i Zespołem Asperger’a i tylko jedna zmienna – godziny spędzone ze znajomymi / przyjaciółmi – dała możliwość przewidzenia w znacznym stopniu poziomu punktacji na jakim ukształtowałaby się każda z miar jakości życia. Ci dorośli cenili i pożądali przyjaźni bardziej niż czegokolwiek w ich życiu, jakkolwiek kilkoro z nich miało zdolność do utrzymywania znajomości, pozwalało na pojedyncze przyjaźnie. Jako dzieci nigdy nie byliśmy bezpośrednio szkoleni w zakresie zdolności do rozwijania stosunków społecznych, tak więc zachodzi pytanie – w jaki sposób powinniśmy przystąpić do nauczania kogoś kto wydaje się mieć niedobór intuicyjnych zdolności, których istnienie przyjmujemy za pewnik?

Punktem wyjściowym jest ocena zdolności rozwijania kontaktów społecznych, które dzieci demonstrują i zdolności, które są zakonspirowane / nie uzewnętrzniane. Mamy standardowe testy za pomocą których mierzymy zdolności percepcyjne, lingwistyczne i ruchowe ale obecnie nie dysponujemy wystandaryzowanymi instrumentami oceny zdolności rozwijania kontaktów, które mogą mieć zastosowanie w przypadku dzieci z ASD. Jakkolwiek, na bazie przeglądu literatury naukowej poświęconej społecznym zachowaniom stosowanym jako miara zdolności do rozwijania stosunków społecznych przez zdrowe dzieci można stworzyć „uproszczoną” listę umożliwiającą sprawdzenie poziomu zdolności do rozwijania stosunków społecznych przez dzieci z zespołem Asperger’a. Kluczowe, społeczne zachowania, które powinny zostać poddane badaniu są następujące:

Umiejętność ‘wchodzenia’: w jaki sposób dziecko włącza się do grupy dzieci i w jaki sposób reaguje na powitanie ze strony grupy dzieci, do której działań chce się włączyć

Wsparcie: rozpoznawanie kiedy i jak udziela wsparcia jak również w jakich sytuacjach poszukuje wsparcia innych.

Komplementy: udzielanie komplementów we właściwym czasie i umiejętność reagowania na komplementy znajomych / przyjaciół

Krytyka: wiedza nt kiedy krytyka jest stosowna i niestosowna, w jaki sposób poddawać krytyce i zdolność tolerowania krytyki

Akceptowanie sugestii: włączanie do działań / zabaw pomysłów innych

Wzajemność i dzielenie się: sprawiedliwy podział np. głosów w konwersacji, ról w zarządzaniu (zabawą) i zasobów pomiędzy uczestników zabawy.

Rozwiązywanie konfliktów: zarządzanie niezgodą w kierunku wypracowania kompromisu i rozpoznawanie opcji, za którymi opowiadają się inni. Wiedza nt tego, iż nie wolno reagować agresją lub niedojrzałymi mechanizmami.

Monitorowanie i słuchanie: regularna obserwacja innej osoby w celu monitorowania jej wkładu w działanie oraz obserwacja języka ciała. Ich własny język ciała ujawnia zainteresowanie inną osobą.

Empatia: rozpoznawanie kiedy i jakie komentarze i działania są stosowne w reakcji na okoliczności w jakich znalazł się inny człowiek oraz rozpoznawanie pozytywnych i negatywnych odczuć innych ludzi

Unikanie i kończenie: stosowne zachowanie i komentarze w celu pozostania w samotności bądź zakończenia interakcji.

Kolejny etap to zastosowanie terapii behawioralnych i poznawczych w celu utrzymania i poprawy zdolności rozwijania stosunków społecznych. Jest kluczowe , w sytuacji gdy ujawnią się zdolności zarysowane powyżej, aby te zdolności rozpoznać i nagrodzić. Autorzy pragną dodać, że pochwała należy się również pozostałym dzieciom jako, że również one potrzebują zachęty do utrzymywania zawieranych przyjaźni, dotyczy to w szczególności tych dzieci, które nie znajdują się zbyt często wśród najbardziej popularnych dzieci w klasie czy w sąsiedztwie. Jest również istotne aby społeczną zabawę dziecka monitorował dorosły w celu identyfikacji sytuacji, w których ujawniają się sygnały znamionujące specyficzne zdolności do rozwijania kontaktów, sygnały, których dziecko nie rozpoznaje bądź nie jest pewne jak na nie zareagować. Uwaga dziecka jest ukierunkowywana na specyficzne sygnały bądź możliwości oraz podpowiedzi i instrukcje dorosłego dotyczące tego co robić. Takie postępowanie ma zastosowanie w przypadku tradycyjnych technik behawioralnych dotyczących analizowania zadań, nakłaniania, kształtowania i nagradzania. Takie postępowanie w przypadku dzieci z ASD może nie zdać egzaminu, dzieci mogą zostać nauczone przy użyciu tej metody co robić w danych sytuacjach ale mogą nie rozumieć dlaczego takie a nie inne działanie bądź komentarz są właściwe. Dzieci z ASD wymagają nauczenia zarówno teorii jak i praktyki. Konwencjonalne programy zachęcające do rozwijania zdolności nawiązywania kontaktów opracowane z myślą o zdrowych dzieciach mogą nie zdać egzaminu w przypadku dzieci z ASD, z uwagi na fakt, iż dzieci z ASD mają istotne problemy z Teorią Zdolności Umysłu, zaburzeniami w relacjach, zdolnością logicznego myślenia i funkcjami wykonawczymi. Natomiast, w przypadku dzieci z ASD, historyjki społeczne mogą być użyteczne dla wsparcia procesu przyswajaniu sobie niezbędnych mechanizmów poznawczych. Poniżej znajduje się przykład historyjki społecznej mającej na celu ‘wyrównanie’ dziecka, które potrzebuje nauczyć się koncepcji wsparcia w relacji międzyludzkiej. Jest ona stworzona w celu uświadomienia czym jest „pomoc”

Czasami dzieci pomagają mi.

Czasami dzieci pomagają mi. Robią to aby okazać mi przyjaźń.

Wczoraj popełniłem trzy błędy w zadaniach matematycznych. Ania otoczyła mnie ramieniem i powiedziała „W porządku Joasiu”. Joasia próbowała pomóc mi poczuć się lepiej.

W moim pierwszym dniu w szkole Bogdan pokazał gdzie stoi moje biurko. To było pomocne.

Dzieci pomogły mi w inny sposób. Oto moja lista:

Będę próbował mówić “Dziękuję!” kiedy dzieci udzielą mi pomocy.

W jaki sposób mogę pomóc dzieciom w mojej klasie.

Mam na imię Joasia. Czasami dzieci pomagają mi, Bycie pomocnym jest przyjacielskie. Wiele dzieci lubi być pomocnymi. Mogę nauczyć pomagania inne dzieci.

Czasami dzieci proszą o pomoc. Czasami mogą zapytać „Czy wiesz jaki dzisiaj mamy dzień?” bądź „Na której jesteśmy stronie?” bądź zapytać o coś innego..

Odpowiadanie na pytania jest pomocne. Jeżeli znam odpowiedź mogę odpowiedzieć na zadane przez nie pytanie. Jeżeli nie znam odpowiedzi mogę próbować pomóc im w znalezieniu odpowiedzi

Czasami, dziecko będzie się ruszać i rozglądać dookoła ( wypatrywać czegoś nad biurkiem, na biurku, wokół biurka). Może czegoś szukać. Ja mogę pomóc. Mogę powiedzieć “Czy mogę pomóc Tobie w odszukaniu czegoś?”

Są i inne sposoby, którymi mogę pomóc. Oto moja lista sposobów w jakie mogę pomóc innym dzieciom:

Dzieci lubią być pomocne

Inne techniki mogą mieć zastosowanie w celu wsparcia rozwoju zdolności zawierania znajomości. Może to być np dziennik znajomości / przyjaźni dobierający indywidualności i grupy wsparcia. W przypadku młodszych dzieci, dziennik przyjaźni może być użyty do rejestrowania okoliczności, w których dziecko demonstruje umiejętności do zawierania znajomości i okoliczności, w których pozostałe dzieci są szczególnie przyjazne w stosunku do dziecka.

Jest interesujące, że jednym z kryteriów jakie zdrowe dzieci stosują w celu zdefiniowania jakie elementy powodują, że ktoś jest postrzegany jako dobry przyjaciel jest fakt czy ktoś ma podobne zainteresowania. Natomiast specjalne zainteresowanie ze strony dziecka z ASD może nie wzbudzać zainteresowania i popularności wśród jego zdrowych rówieśników. Jedną z opcji jest identyfikacja innych dzieci, które mają takie same zainteresowania i przedstawienie ich sobie nawzajem. Przykładem dziecka z zespołem Asperger’a, które miało specjalne zainteresowanie było dziecko pasjonujące się mrówkami, osamotnione w swojej pasji jako, że wśród jego znajomych w szkole nikt nie podzielał entuzjazmu i wiedzy na ten temat. Przypadkiem okazało się, że inne miejscowe dziecko, które również miało zespół Asperger’a również pasjonowało się mrówkami. Kiedy dzieci zostały sobie przedstawione nawiązały szczerą, prawdziwą przyjaźń wspieraną wspólnymi wyprawami mającymi na celu obserwowanie i kolekcjonowanie mrówek oraz wymianę informacji i odkryć na temat owadów. Zostało dostrzeżone, że zdolności do nawiązywania znajomości każdego dziecka z innymi dziećmi / w grupie ujawniają się niepewnie i pomysłowo ale gdy już spotka się dwoje dzieci ich naturalne zdolności do nawiązywania kontaktów stają się bardziej płynne i spontaniczne.

Ta technika może być zastosowana przez miejscową grupę wsparcia rodziców mających zarejestrowane informacje nt dzieci i ich zainteresowań bądź w klubach specjalnych zainteresowań czy też na czat’ach w Internecie. Rozszerzanie zbioru dopasowanych osób stanowi rozwój lokalnych grup wsparcia prowadzonych przez młodzież i młodych dorosłych z zespołem Aspergera. Te grupy odbywają regularne spotkania i wycieczki do miejsc, które mogą nie stanowić wartości dla ich zdrowych równolatków (np. muzea, środki transportu). Te grupy prowadzą życie społeczne poza szkołą i dają możliwość spotkania kogoś kto ma podobne doświadczenia i podziela te same wartości, stanowią podstawę dla wielu przyjaźni wśród dorosłych.

Jednym z problemów ujawnianych w trakcie warsztatów poświęconych społecznym zdolnościom wśród młodzieży z ASD jest problem z rozpoznawaniem kiedy ktoś tylko sprawia wrażenie, że jest przyjacielsko nastawiony będąc w rzeczywistości ukierunkowanym na wykorzystanie społecznej naiwności i problemu ze sposobem identyfikowania i reagowania na różne typy osobowości przez młodzież z ASD. Nauki może wymagać umiejętność identyfikowania ukrytych motywów, poszukiwania drugiego dna (ukrytych opinii) i sposób radzenia sobie z sytuacją potencjalnego obrzucania obelgami. Może być również konieczne nauczenie strategii utrzymywania przyjaźni, stawiania czoła smutkowi w sytuacji gdy znajomość się kończy i rozpoczynania rokowań kiedy przyjaźń nie jest odwzajemniona. Autorzy zauważyli również, że dzieci z zespołem Asperger’a wykazują brak umiejętności postrzegania i opisywania charakterów innych osób i własnych.

Na pytanie „Jakim rodzajem osoby jest X?” ich odpowiedzi są przeważnie opisami fizycznych cech takich jak wzrost lub definiowaniem tego co robi omawiana osoba np. jest nauczycielem. To co umyka to szeroki leksykon do opisów różnych rodzajów charakterów. Kiedy charakterystyka osoby jest dana – powszechną odpowiedzią na wówczas zadane pytanie „Jakim typem osobowości jest X?” jest odpowiedź „uprzejmy i miły” i synonimy tej charakterystyki. Dzieci wydają się mieć jednowymiarowe podejście do charakteryzowania. Inne dzieci potrafią szybko „czytać” charakterystykę osoby i adaptować swoje zachowania stosownie do nich. Wiedzą, których dzieci unikać i są bardziej sprawne w wyborach czyje komplementy opisują ich własną osobę. Uczenie takich zdolności młodych dzieci z zespołem Asperger’a autorzy zalecają przy użyciu popularnych historyjek typu „Pan Człowiek” (Mr. Men) Roger’a Hargreaves’a. Opisują one wachlarz typów osobowościowych takich jak Pan Zrzędek, Pan Wścibski czy Mała Panna Gaduła. Innym rodzajem działania jest zachęcanie dziecka do wyboru rodzaju zwierzątka, które wg niego oddaje jego własny charakter. Starsze dzieci mogą stosować zapożyczenia z literatury do identyfikacji oznak właściwych dla danego typu osobowości i sposobów w jaki reagować na dany typ osobowości. Jest istotnym aby pomagać dzieciom rozumieć ich własną osobowość i rozpoznawać typy osobowości, w obszarze oddziaływania których chciałyby się znaleźć, które mogą stać się ich przyjaciółmi.

Karta obserwacyjna

Imię dziecka: _____________________________      Miejscowość: __________________________________

Data: ___/___/___   Start (data): ________   Koniec (data): ________    Obserwator: _________________________

Zdolność do rozwijania kontaktów społecznych

Częstotliwość i ocena zdolności do rozwijania kontaktów społecznych

Komentarze/Obserwacje

Zdolność „wchodzenia”

Włączanie się do grupy

Przyjmowanie innych

Wsparcie

Otrzymane

Poszukiwane

Komplementy

Dane

Przyjęte stosownie

Krytyka

Stosowna

Niestosowna

Otrzymana

Akceptacja sugestii

Wcielanie pomysłów innych

Wzajemność

Konwersacja

Dzielenie się

Środki

Zainteresowanie

Słuchanie

Przyglądanie

Rozwiązywanie konfliktów

Kompromis

Agresja

Niedojrzałość

Monitorowanie

Obserwowanie  innych

Empatia

Stosowne  Reakcje

Ignorowanie

Unikanie

Szukanie samotności w stosownych momentach

Kontaktwzrokowy

Utrzymywanie kontaktu wrokowego

Czytanie ekspresji twarzy

Kończenie / wychodzenie z sytuacji

Stosowne

 

Karta obserwacyjna została stworzona przez Dr Tony Attwood’a w grudniu 1999 i ma obecnie postać szkicową. Jeśli masz jakiekolwiek sugestie dotyczące modyfikacji formatu i użyteczności proszę skontaktuj się z Tony’m ( tony@tonyattwood.com )

Written by Robert Morgan of Top Cat Computing p/l for Tony Attwood

 

Copyright © 2005 Tony Attwood

Bibliografia – żródła rozwoju zdolności rozwijania stosunków międzyludzkich.

Wiek przedszkolny

Baby Faces (1998) . New York, NY: Dutton Children’s Books.

Conlin, S. & Friedman, S. L. (1991, 1993) . All My Feelings At Preschool. Seattle, WA: Parenting Press, Inc.

Funny Faces: A very first picture book (1996,1999) . New York, NY: Lorenz Books.

Hallinan, P. K. (1999) . Heartprints. Nashville, TN: Ideal Children=s Books

Rogers, R. (1996) . Making Friends. New York, NY: The Putnam & Grosset Group

Offerman, L. (1999) . Little Teddy Bear’s Happy Face Sad Face. Brookfield, CT:

The Millbrook Press, Inc.

 

Wiek szkolny

Brandenberg, A. (1993) . Communication. New York, NY: Greenwillow Books

Brown, L. K. & Brown, M. (1998). How to be a Friend. USA: Little, Brown & Company

The Care and Keeping of Friends (1996) . Middleton, WI.: American Girl Library Editor, Pleasant Company Publications.

Conlin, S. & Friedman, S. L. (1989, 1993) . All My Feelings At Home. Seattle, WA: Parenting Press, Inc.

Holyoke, D. (1997) . Oops!: The Manners Guide for Girls. Middleton, WI: Pleasant Company Publications

Kipfer, B. A. (1994) . 1,400 things to be happy about. New York, NY: Workman Publishing

Krueger, D. W. (1993). What Is A Feeling? Seattle, WA: Parenting Press, Inc.

Dorośli

Dimitrius, J. & Mazzarella, M. (1998, 1999) . Reading People: How to Understand People and Predict Their Behavior-Anytime, Anyplace. New York, NY: The Ballantine Publishing Group

Gabor, D. (1983) . How to Start a Conversation and Make Friends. New York, NY: Simon & Schuster

Gray, C. (1999, Spring) . Gray’s Guide to Compliments. The Morning News, 11-1, 1-17.

Rubin, L. B. (1985) . Just Friends: The Role of Friendship in Our Lives. New York, NY: Harper & Row Publishers.

Mattews,A (1990). Making friends: A guide to getting along with people. , Singapore, Media Masters.

 

Dziękujemy panu T.Attwoodowi za udostępnienie tekstu  na potrzeby Stowarzyszenia.